Ondare arkitektonikoa

Etxalarko etxeak

Etxalar bisitatzeak, bere histori barnean sartzea suposatzen du, herrian zehar banaturik dauden etxe, monumentu eta bertzelako ondarea ikusiz. Etxalarko etxeak, tradizioaren adibide argiak dira, mendeetan zehar mantendu direnak esfortzu eta maitasun handiz. Zaharrenak XV eta XVII. mendeen tartean eraikiak izan ziren eta hauek elizaren bueltan kokatuak daude, nagusiki Iñarreta, Jauregieta eta Anduetzeta, eta bakar bat ere Antsolokueta auzoan.  Etxe hauetako  aunitzek sarrerako ate gaineko harrian, etxearen izena, noiz eraiki edo noiz berreraikiak izan ziren agertzen da, baita batzuetan nork egin zuen.

Etxe gehientsuak dimentsio handiak dituzte, silarrian eraikiak dira eta batzuetan fatxadan duten egurrezko armazoia ikusi daiteke (Horien adibide dira Iñarrea eta Mokorrea etxeak ). Balkoiak ere egurrezkoak dira etxe aunitzetan. Badira baita ere, baina askoz gutxiago, estruktura kubikoa duten etxeak. Hauen balkoiak mentsulengatik eusten dira. Arkitektura mota hau, XIX. mendekoa da. Etxe zahar hautez aparte, badira herrian eraikitze berriko etxeak. Hauek, antzinako etxeen itxura dute, herriko arkitekturaren harmonia mantenduz. Gehienek ere atarian euren izenak jarriak dituzte.

Gaztelua jauregia:

Gaztelua jauregia, Tximista erreka gainean kokatua,  erdi aroan eraiki zen eta gero XVIII. mendean, berregin zen. Hasieran neurri txikiagoak zituen, kanpoko itxura dorre baten antzekoa zuen eta babes gune bezala erabiltzen zen.  Garai batean Nafarroako erreinuko arma lekua izan zen ere. Jauregia berregin ondotik, eraikinaren neurriak oso handiak geratu ziren. Azken urte hauten, itxura moldatze handia jaso dute  jauregiaren inguruak, oso polita geldituz. Honen jabetze Gaztelua familiarena da eta erabilera pribatua dauka.

Udaletxea zaharra (Kultur Etxea)

Etxe handi hau, 1685. urtean eraikia, udaletxea izan zen XIX. mende arte, honen ondotik herriko kuartela bihurtu zuten. Eskola ere izan zen ere 80ko hamarkada bukaeran. Gaur egun berriz herriko kultur Etxea da eta bertatik zerbitzu desberdinak eskaintzen dira. Sarrerako atarian alde batetik harrizko arku bat du eta bertzetik harrizko bi pilare (1685. urteko inskripzioarekin),  arkupe eder bat osatuz. Bere fatxadan agerian gelditzen da egurrezko armazoia. Bere arkupearen bazterrean garai batean abereentzako erabiltzen zen baskula bat dago. Garaia haietan, 2001ko birmoldatzea egin zen arte,  abereak uzteko itxitura bat zegoen.

Eskola zaharrak

1887. urtean Leandro Armaza filantropoak Etxalarko herriari oparituko eraikina da. Eraikuntzaren lur eremua Aldalurreko Bernardo Sanzberro-ri erosi zitzaion 480pztaren truke. Eraikin berezia da. Sarbide moduan arkuperaino, harrizko eskailerak ditu eta maldatxo bat (Berriki eraikia) . Behian arkupena, eraineran sartzeko bi ate daude alde bakoitzean. Bertan herriko hainbat generazio ikasi dute bere garaian eskola publikoa izan baitzen. Gaur egun eraikina, herriko elkarte desberdinak euren aktibitateak garatzeko erabiltzen da eta baita ere erakusketak eta bozketen antzeko ekitaldietarako.

Udaletxea

Etxe honek historia handia dauka. Mitxelarrenea izenekoa, udalak Katalani Maritxalar-reri erosi zion 1737. urtean, 837 duketza eta 5 errealen truke. 1828. urtean etxe hau bota eta berregin egin zen. Berregitearen aurrekontua 15.498 errealena izan zen. Eraikina lau uretako bloke handi batean geratu zen eta sarreran arkupe batekin. Beheko solairuan herriko alondegia zegoen  lehen solairuan taberna eta bigarrenean berriz udala. 1887. urtean udaletxe zaharrean zegoen armarria, Mitxelarrenera ekartzeko akordiora ailegatu zen. Eraikinari eginiko azkeneko itxura aldaketa nagusia 1956. urtean egin zitzaion balkoi berria jarrita. Honen aurrekontua 11801pztakoa izan zen.

Etxe honek sute bat ere jasan zuen. Honen ondorioz paper asko nahasturik gelditu ziren leihotik bota baitziren ez erretzeko. Garai batean ere etxe honetako ganbaran herriko kartzela zegoen Denbora batez ere soldaduentzako kuartela bezala prestatu zen, baita irakasleak ostatu hartzeko eta eskola bezala haurrentzat. Gaur egun eraikin honetan herriko udala (1828tik) Bortzirietako Gizarte Zerbitzuen eta Zaborren mankomunitateak daude, baita ere udalak alokatzen duen Herriko Ostatua.